Έχει ?έλλον η Παιδεία ?ας;

Στο ερώτη?α αν έχει ?έλλον η Παιδεία ?ας ?έσα στην οικονο?ική κρίση που ?αστίζει τη χώρα ?ας η απάντηση είναι απλή ?αζί και τραγική: Αν δεν έχει ?έλλον η Παιδεία ?ας, δεν έχει ?έλλον και η χώρα ?ας. Finis Graeciae! Σπεύδω να πάρω θέση: Η Παιδεία ?ας έχει ?έλλον υπό προϋποθέσεις· όχι χωρίς παιδευτικό όρα?α και χωρίς πανεθνική προσπάθεια· όχι ?ε η?ί?ετρα ή σπασ?ωδικά ?έτρα· όχι ?ε βολέ?ατα και εφησυχασ?ό· όχι ?ε τεχνικές εφαρ?ογής εις βάρος τής ουσίας· όχι χωρίς διακο??ατική συναίνεση σε κοινούς στόχους και χωρίς ?ακροπρόθεσ?ες πολιτικές.

Πάντως, ουδέν κακόν α?ιγές καλού. Η οικονο?ική κρίση ?πορεί να οδηγήσει σε ανεξέλεγκτο πανικό ή να γίνει ο δρό?ος για ?ια γενικότερη αυτοσυνειδησία. Αν αφυπνισθού?ε και αποδιώξου?ε ό,τι ?άς βύθισε στη ση?ερινή κατάντια, τότε ?πορεί αυτή η χώρα να ξαναβρεί τον δρό?ο της ?έσα από ?ια συντονισ?ένη εθνική προσπάθεια, όπου βασικό ρόλο θα παίξει η Παιδεία. Γιατί, αν λ.χ. τη διαφθορά την αποτελεί ?όνο η φοροδιαφυγή, τότε αντι?ετωπίζεται ?ε κάποια διοικητικά ?έτρα. Αν, ό?ως, τη διαφθορά την αποτελεί ?ια διευρυ?ένη ηθική χαλάρωση έως φθορά, τότε αυτή αντι?ετωπίζεται ?όνο από ?ια ε?πνευσ?ένη και ε?πνέουσα Παιδεία ουσίας, αρχών, αξιών και πραγ?ατικής γνώσης.

Η θέση την οποία υποστηρίζω είναι ότι στην πατρίδα ?ας - και όχι ?όνον - έχου?ε κατά καιρούς ?εταρρυθ?ιστικές προσπάθειες στην Παιδεία ?ας που βασίζονται όχι στην ουσία τής Παιδείας αλλά στις τεχνικές εφαρ?ογής (ό,τι οι ξένοι αποκαλούν «technicalities»). Εξηγού?αι: Χρήσι?ο είναι να προσδιορίσου?ε την έκταση τής ύλης ή τον αριθ?ό των εξεταζο?ένων ?αθη?άτων. Χρήσι?ο είναι να χρησι?οποιήσου?ε τους διαδραστικούς πίνακες και την ψηφιακή τεχνολογία. Χρήσι?ο είναι να επαναδιοργανώσου?ε τη διοίκηση τής Εκπαίδευσης. Χρήσι?ο είναι να εισαγάγου?ε τις ερευνητικές εργασίες των ?αθητών στο σχολείο. Χρήσι?ο είναι να έχου?ε ?εγάλες σχολικές ?ονάδες ?ε όλες τις ειδικότητες των ?αθη?άτων. Χρήσι?ο είναι να ?αθαίνου?ε περισσότερες ξένες γλώσσες. Χρήσι?α είναι αδια?φισβητήτως και πολλά άλλα από αυτά που έγιναν και γίνονται. Αλλά όλα ?αζί αυτά και καθένα χωριστά δεν συνιστούν την ουσία τής Παιδείας. ?εν καλύπτουν τους σκοπούς που πρέπει να επιδιώξει ?ια βαθύτερη, γνήσια και αποτελεσ?ατική Παιδεία.

Ποια θα ήταν, λοιπόν, ?ια Παιδεία ουσίας ?ε θε?ελιώδεις παιδευτικούς σκοπούς; Φρονώ ότι θα ήταν ?ια Παιδεία που ?ορφώνει πολίτες υπεύθυνους, πολίτες σκεπτό?ενους, πολίτες κοινωνικά ευαίσθητους, πολίτες καλλιεργη?ένους, πολίτες ?ε αρχές, αξίες και ιδανικά, πολίτες ?ε ικανότητες, ?ε γνώσεις και αυτογνωσία. Ο,τι σχεδιάζεται και επιτελείται από το Νηπιαγωγείο ?έχρι και την τρίτη Λυκείου θα πρέπει να υπηρετεί ?ια τέτοια ?ορφή Παιδείας. Αναφερό?αστε προφανώς στη Γενική Παιδεία, που πρέπει να προσφέρεται δωρεάν σε όλα τα ελληνόπουλα από τα πέντε χρόνια τους ?έχρι τα δεκαοκτώ. Χωρίς ενδιά?εσες διαφοροποιήσεις, πέρα από ?ια ευρύτερη επιλογή ?αθη?άτων που θα έδιναν διέξοδο στα ειδικά ενδιαφέροντα των ?αθητών. ?ιαφορετικοί, βεβαίως, είναι οι σκοποί τής τριτοβάθ?ιας εκπαίδευσης που συνδέεται εξ ορισ?ού ?ε εξειδικευ?ένες γνώσεις και επαγγελ?ατικές βλέψεις.

Μιλώντας για ?ια Παιδεία ουσίας αναφέρο?αι σε ?ια ποιοτική Παιδεία, που θα διασφαλίζει, κατά προτεραιότητα, την κατάκτηση τής ?ητρικής γλώσσας και την εξοικείωση ?ε τη ?αθη?ατική σκέψη. Περαιτέρω, ?ια Παιδεία που θα εξασφαλίζει την κατοχή των «εθνικών ?αθη?άτων» (ιστορίας, λογοτεχνίας, γεωγραφίας, θρησκευτικών) και την ουσιαστική οικείωση ?ε τις φυσικές επιστή?ες (φυσική, χη?εία, βιολογία). Μια Παιδεία που θα οδηγεί εξ απαλών ονύχων στον κόσ?ο τού πολιτισ?ού (?ουσικής, εικαστικών, θεάτρου, δη?ιουργικής γραφής) και στην άσκηση τού σώ?ατος (φυσική αγωγή, αθλητισ?ός) σε όλα τα χρόνια των σπουδών. Η κατοχή ?ιας ξένης γλώσσας ?έσα στη σχολική εκπαίδευση και η καλή γνώση και χρήση τής ψηφιακής τεχνολογίας πρέπει να συ?πληρώνουν τα βασικά.

?στόσο, κυρίαρχα στοιχεία τής Παιδείας, διάχυτα σε όλα τα πεδία και τα επίπεδα τής εκπαίδευσης, πρέπει να είναι οι αρχές, οι αξίες και τα ιδανικά, ό,τι ανεβάζει τον άνθρωπο, ό,τι στηρίζει ?ια κοινωνία, ό,τι συνέχει έναν λαό. Οχι ως θεωρίες, ρητορισ?οί και φανφάρες, αλλά ως στοιχεία που πηγάζουν ?έσα από την ιστορία και την παράδοση τού τόπου, ως ιδέες, αρχές και πρότυπα ζωής που ?πορούν να συγκινήσουν και να ε?πνεύσουν. Αυτή η διάσταση τής Παιδείας ατόνησε (ή υπονο?εύτηκε;) ?ε το σκεπτικό ότι δήθεν αποτελεί χρηστο?άθεια ή ηθικολογία ή ξεπερασ?ένες συντηρητικές ιδέες εν ονό?ατι ενός αβαθούς προοδευτισ?ού και σειράς ιδεολογη?άτων που κλόνισαν τελικά τα θε?έλια τής Παιδείας. Ετσι ένας ολόκληρος κόσ?ος νέων παιδιών βρέθηκαν χωρίς εσωτερικά στηρίγ?ατα και ση?εία αναφοράς, σε ?ια σύγχυση και αβεβαιότητα που τους γεννά πικρίες, επιθετικότητα και τους εκτρέπει στην αναζήτηση ξένων προτύπων που επιδεινώνουν την κατάσταση.

Μια άλλη ανίατη ?έχρι σή?ερα ασθένεια τής εκπαίδευσής ?ας που υπονο?εύει κάθε έννοια ουσιαστικής Παιδείας είναι ο όγκος των πληροφοριών ?ε τις οποίες φορτώνου?ε τους ?αθητές, πληροφορίες που σπάνια περνούν το κατώφλι τής πραγ?ατικής γνώσης και που ξεχνιούνται (διάβαζε «αποβάλλονται» από τη ?νή?η) αφήνοντας ελάχιστα ίχνη. Ο έρωτας τής λυτρωτικής γνώσης που ρίχνει φως γύρω ?ας, η αγάπη για το σχολείο ως ιερό χώρο αφύπνισης τού νου, η εκτί?ηση στον δάσκαλο ως πηγή τής γνώσης, το δέσι?ο ?ε το βιβλίο ως ?ετάβαση στον κόσ?ο τής γνώσης, όλα αυτά αποτελούν άπιαστο όνειρο, εις βάρος κάθε έννοιας αληθινής Παιδείας. Για ποια Παιδεία ?πορού?ε να ?ιλού?ε αν δεν επανακτήσου?ε την αγάπη τού ?αθητή για τη ?άθηση και το σχολείο; Και πώς θα γίνει αυτό χωρίς τον ?αθητή να ?ετέχει ενεργώς στην αναζήτηση τής γνώσης, στη ?αγεία τής ανακάλυψης τού κόσ?ου τής φύσης και τής νόησης, σε ό,τι γεννά δη?ιουργικό «έρωτα Παιδείας».

Η πρόκληση, λοιπόν, που ?πορεί να βγει ?έσα από τα δεινά τής κρίσης ως πνευ?ατική κάθαρση είναι ?ια νέα Παιδεία τής ουσίας από ένα εκπαιδευτικό σύστη?α που θα ?άς «ξεβολέψει» αρχικά όλους - δασκάλους, ?αθητές, γονείς, πανεπιστή?ια, πολιτεία - ?ε ριζικές αλλαγές οι οποίες θα ?ετατρέψουν την απόκτηση Παιδείας από αγγαρεία σε απόλαυση, από ?ια χρηστική αντίληψη τής Παιδείας ως απλής πύλης εισόδου στα πανεπιστή?ια (?ε καθαγιασ?ό τής φροντιστηριακής στήριξης) σε ?ια πηγή αυτογνωσίας, καλλιέργειας και ανθρωπιάς.

Τελικά, όσες αλλαγές κι αν επιχειρήσεις στην εκπαίδευση επιπολής και επι?έρους, δεν θα επιτύχεις ποτέ τον κύριο και ?οναδικό στόχο: ?ια πραγ?ατική ?όρφωση τής προσωπικότητας των νέων ανθρώπων, ?ια αληθινή καλλιέργεια, ?ια Παιδεία ουσίας, ?ια Παιδεία ποιοτικής ζωής, η οποία είναι δυνατόν να επιτευχθεί ?ε τους όρους που ανέφερα. Μια τέτοια Παιδεία ?πορεί να λειτουργήσει ως ?οχλός αφύπνισης, ως πηγή διαφωτισ?ού και ως ?όνι?η ασφαλιστική δικλίδα για την αποφυγή στο ?έλλον κάθε κρίσης, και τής οικονο?ικής.

Ο κ. Γεώργιος Μπαμπινιώτης είναι καθηγητής της Γλωσσολογίας, πρόεδρος του Ελληνικού Ιδρύματος Πολιτισμού, τέως πρύτανης του Πανεπιστημίου Αθηνών.