Φιλία: Αγαθό σε ανεπάρκεια!

21 Μαΐου 2009, 10:30

Γιώργος Πιπερόπουλος

Οι αρχαίοι μας πρόγονοι διαπίστωναν ότι « ο όμοιος ομοίω αεί πελάζει...» ενώ εμείς οι σύγχρονοι Έλληνες ανέκαθεν λέγαμε «πες μου τον φίλο σου, να σου πω ποιος είσαι...». Θα σας ξαφνιάσω σήμερα με την προτροπή «κοίτα τον φίλο σου και θα καταλάβεις ποιος...είσαι!»

Στην εποχή μας, εγωπάθεια, κυνισμός και συναισθηματική ρηχότητα, συνεπικουρούμενα και από τη διάχυτη ανασφάλεια και το υπαρξιακό άγχος, αντί να δρουν θετικά και να μας καθοδηγούν στη σύναψη φιλικών σχέσεων (που θα βοηθήσουν να μειωθεί η οδυνηρή μοναξιά και η αλλοτρίωσή μας) δυστυχώς δρουν ανασταλτικά, εντείνοντας την απομόνωσή μας, διογκώνοντας επικίνδυνα την εσωστρέφειά μας και τις εξαρτήσεις μας από το εντυπωσιακό μέσο μαζικής επικοινωνίας -την τηλεόραση.

Ο άνθρωπος είναι κοινωνικό ον και η διαπίστωση του Αριστοτέλη για την "αγελαία φύση" μας έχει επιβεβαιωθεί με σύγχρονες έρευνες των επιστημόνων της συμπεριφοράς, για τους οποίους δεν αρκεί η διαπίστωση ούτε και η ανάλυση των απώτερων νοημάτων που περικλείονται στην παροιμιακή φράση "όμοιος ομοίω αεί πελάζει...". Τρία επίμαχα πρόσθετα ερωτήματα σχετίζονται με τη διαχρονική ισχύ και τις προϋποθέσεις αυτής της θέσης, το γιατί, το πότε και το κάτω από ποιες συγκεκριμένες συνθήκες "ο όμοιος πηγαίνει στον όμοιο...". Σε εργαστηριακά πειράματα "απομόνωσης των αισθήσεων" οι συμμετέχοντες αναφέρουν όχι μόνο επιθέσεις άγχους, αλλά -κι εδώ χρειάζεται ιδιαίτερη προσοχή- παραισθήσεις όμοιες με εκείνες που κάνουν απομονωμένα άτομα, δηλαδή παραισθήσεις "παρουσίας" κάποιου προσώπου που τους κρατά "συντροφιά". Στα πειράματα αυτά, το άτομο στερείται όλα τα εξωτερικά οπτικά και ακουστικά ερεθίσματα, καθώς και ερεθίσματα οσμής και γεύσης, ακόμη και αφής.

Αφηγήσεις από προσωπικές εμπειρίες ναυαγών, φυλακισμένων που έζησαν σε αυστηρή απομόνωση για πολύ καιρό, όπως και μοναχών, πιστοποιούν ότι στο διάστημα της μοναξιάς τους τα άτομα αυτά είχαν επιθέσεις άγχους (ταχυπαλμίες, ναυτίες, σφιξίματα στο στήθος, τάση λυγμού, αστάθειες και ζαλάδες και μια έντονη διάχυτη αίσθηση φόβου και πανικού) χωρίς να υπάρχει στο αντικειμενικό περιβάλλον έστω και η παραμικρή υποψία κινδύνου.

Ήδη γνωρίζουμε ότι το άγχος του αποχωρισμού δρα ανασταλτικά στον ψυχισμό και τη συμπεριφορά πολλών μικρών παιδιών, που αρχίζουν να παρακολουθούν σχολείο, όπως και σε παιδιά ακόμη μικρότερης ηλικίας, που τα εμπιστεύονται οι εργαζόμενοι γονείς τους σε βρεφονηπιακούς σταθμούς.

Να υποθέσουμε, λοιπόν, ότι ένας θεμελιακός παράγοντας για την κοινωνικότητα του ανθρώπου, την ανάγκη του για παρέες, φιλίες και ερωτικούς δεσμούς, συνίσταται στην προσπάθεια αποφυγής της μοναξιάς και του "άγχους του αποχωρισμού;" Η υπόθεση αυτή είναι ορθή και δεν αποτελεί μόνο λαϊκή εμπειρική γνώση, αλλά έχει επαληθευθεί με θεωρητικά κατασκευάσματα που υποβλήθηκαν σε αυστηρούς ελέγχους με μια σωρεία εμπειρικών μελετών, όπως διαγράφονται από τις απαιτήσεις της κοινωνιολογίας και της ψυχολογίας.

Γιατί, όμως, κάποιο συγκεκριμένο πρόσωπο μέσα από το ευρύτερο περιβάλλον των γνωριμιών μας απολήγει να γίνει επιστήθιος φίλος, εραστής ή ακόμη και σύζυγός μας; Σίγουρα, το γεγονός ότι το συγκεκριμένο άτομο μας ικανοποιεί συνιστά τη βάση σύναψης φιλίας. Μόνο άτομα με ψυχολογικά προβλήματα θα επέλεγαν για σύντροφό τους άτομα που τα "τιμωρούν" και, έστω αν όλοι μας γνωρίζουμε τέτοιες περιπτώσεις, ουσιαστικά αυτές επιβεβαιώνουν και δεν αναιρούν τον κανόνα. H επιλογή του φίλου - συντρόφου, σύμφωνα με τις σύγχρονες ψυχοκοινωνικές θεωρίες, μοιάζει σε πολλές της διαστάσεις με την οικονομική συνεργασία ή συναλλαγή -χωρίς βέβαια να χαρακτηρίζεται από την ψυχρότητα ή την πεζότητα των οικονομικών παραμέτρων.

Ομολογώ ότι, κάποτε, σε κάποιο επιστημονικό συνέδριο του εξωτερικού, έφτασα σε σημείο να λογομαχήσω με Ελβετό συνάδελφο, όταν ανερυθρίαστα, κατά την αρχική εκτίμησή μου, υπεστήριξε ότι «η φιλία είναι σαν έναν τραπεζικό λογαριασμό». Σηκώθηκα να τον επιπλήξω, αλλά με καθησύχασε υπενθυμίζοντάς μου το κλασικό μας «πάταξον μεν, άκουσον... δε» Επέμενε ο Χανς (έκτοτε αγαπητός και καλός φίλος μου) ότι «όπως και με τους τραπεζικούς λογαριασμούς, έτσι και με την φιλία δεν μπορεί κανείς να κάνει ΜΟΝΙΜΩΣ αναλήψεις, εάν δεν κάνει πού και πού και τις απαραίτητες... καταθέσεις!» ΣΩΣΤΟ!!!

Διαλέγουμε, εμείς οι σύγχρονοι Έλληνες, για σύντροφο και φίλο το άτομο που μας προσφέρει περισσότερα από ό,τι μας κοστίζει! Στη θεωρία, αυτή η επιλογή μας καθορίζεται από τις αξίες που ενσαρκώνονται στο πρόσωπο που επιλέγουμε. Διαλέγοντας ένα άτομο που είναι ενδιαφέρον, διαθέτει πλούσια φαντασία και έχει τις δυνατότητες να μας εισαγάγει σε νέους κύκλους γνωριμιών ή δραστηριότητες, ενεργούμε δηλαδή με βάση την «ερεθιστική του αξία».

Όταν το πρόσωπο είναι συνεργάσιμο και μας βοηθά, διαθέτει μπόλικο ενθουσιασμό και θυσιάζει για εμάς ώρες και ενέργεια υποβοηθώντας μας να επιτύχουμε τους στόχους μας, τότε ενεργούμε με βάση «την χρησιμότητά του».

Τελικά, το άτομο που μας συμπαραστέκεται με συμπάθεια, μας ενθαρρύνει στις δύσκολες στιγμές και μας επιβραβεύει αναγνωρίζοντας τις επιτυχίες μας, το διαλέγουμε επειδή ενισχύει «το ψυχολογικό μας εγώ».

Είναι γνωστό και κοινά αποδεκτό ότι στη διαδικασία αξιολόγησης του άλλου προσώπου, ιδιαίτερα όταν πρόκειται για άτομα του αντίθετου φίλου, καθοριστικό ρόλο διαδραματίζει και μια σειρά φυσιογνωμικών και σωματικών χαρακτηριστικών του, που στην ολότητά τους συνθέτουν το "παρουσιαστικό" ή την "εμφάνισή" του. Υποθέτουμε ότι ο καθένας μας μπορεί να ξεχωρίσει το ωραίο από το άσχημο, το συμπαθητικό από το αποκρουστικό. Και όμως, από λαό σε λαό, από κουλτούρα σε κουλτούρα, ακόμα και μέσα στο ίδιο κοινωνικό σύστημα σε διαχρονική διάσταση και σε ομάδες που τις χωρίζει ο χρόνος, νέοι ή ώριμοι, τα κριτήρια καθορισμού "του ωραίου" ή του ατόμου που έχει "σεξ απήλ" διαφέρουν σημαντικά.

Η γειτνίαση με το άλλο πρόσωπο διαδραματίζει επίσης καθοριστικό ρόλο στην επιλογή του ως φίλος μας. Βέβαια, η αίσθηση της απόστασης στο χώρο έχει αλλάξει ριζικά, καθώς μεταβλήθηκε η οικολογική κατανομή οικογενειών από χωριά σε πόλεις, και καθώς τα ΜΜΕ εκμηδένισαν τις αποστάσεις. Συχνά η επιλογή γίνεται με κριτήρια ομοιότητας στην κοινωνικοοικονομική και πολιτική μας θέση, και τα αντίθετα παραδείγματα απλά επιβεβαιώνουν τον κανόνα. Αυτή η διαπίστωση δεν έχει μέσα της κλασικά -ταξικά κριτήρια αλλά, όπως και να το κάνουμε, τα αντικειμενικά δεδομένα της κοινωνικοοικονομικής τάξης περιχαρακώνουν και τις πιθανότητες επιλογών φίλων ανάμεσα σε αγόρια και σε κορίτσια όπως και ανάμεσα στα δυο φύλα.

Στην ψυχοδυναμική θεωρία καθοριστικό ρόλο και στοιχείο αποτελεί και η βιωματική υποσυνείδητη οντότητα του ατόμου. Πολλοί κοινωνιολόγοι και ψυχολόγοι πιστεύουμε όπως και ο Σωκράτης και ο Πλάτωνας, ότι στο κάθε άτομο υπάρχει ένα συγκεκριμένο αρχέτυπο, ένα είδος "ιδεώδους εαυτού" αναφορικά με άνδρες και γυναίκες που του ταιριάζουν. Όταν το άτομο συναντήσει, τυχαία, το πρόσωπο του άλλου φύλου που ανταποκρίνεται στο δεδομένο του αρχέτυπο η αναγνώριση είναι άμεση και το αποτέλεσμα ταυτίζεται με τον «κεραυνοβόλο έρωτα». Σύμφωνα με μια γνωστή ψυχοκοινωνική θεωρία "τα ετερώνυμα έλκονται" ακριβώς επειδή ισχύει η αρχή της ψυχικής συμπλήρωσης. Με άλλα λόγια, το άτομο που έχει την ανάγκη να κυριαρχεί και να εξουσιάζει έλκεται από άτομα, που έχουν την ανάγκη να παραδοθούν στην κυριαρχία κάποιου άλλου να υποταχθούν στην εξουσία του διατηρώντας την παθητική τους στάση στη ζωή.

«Πες μου το φίλο σου», ή μήπως μάλλον θα έπρεπε να λέμε, «κοίτα τον φίλο σου...» και θα μπορέσεις να αξιολογήσεις τα δικά σου βιώματα, συμπλέγματα, ανάγκες και διαδικασίες που σε οδήγησαν στην συγκεκριμένη επιλογή σου... Και εάν διαπιστώσεις ότι είσαι παντελώς «άφιλος», τότε το θέμα χρειάζεται πολύ ψάξιμο, καθώς στη σύγχρονη μοναξιά της μεγαλούπολης δεν φτάνουν τηλεόραση και βίντεο για να ικανοποιήσουν τις ψυχοκοινωνικές μας ανάγκες για αυθεντική ανθρώπινη επαφή, που δεν μπορεί να ολοκληρωθεί εξαντλούμενη στην επιδερμίδα μας...