Ο Βαπτισματικός εορτασμός  του Πάσχα

Το Πάσχα, όπως είπαμε, είναι μια Βάπτισματική εορτή και η Μεγ. Τεσσαρακοστή μια περίοδος Κατηχητικής προετοιμασίας. Μπορούμε να ανακαλύψουμε αυτό το βαθύτερο περιεχόμενο του Πάσχα και της Μεγ. Τεσσαρακοστής - έτσι όπως το ζούσε και το εόρταζε η αρχαία Εκκλησία - μελετώντας την ιστορία και το περιεχόμενο του μυστηρίου του Βαπτίσματος.

Όλα ξεκινούν από τον Βάπτισματικό εορτασμό του Πάσχα. Σήμερα ξέρουμε,  πως για την πρώτη Εκκλησία το Πάσχα, δεν ήταν απλά ένας επετειακός εορτασμός της Αναστάσεως του Κυρίου, αλλά ήταν πολύ περισσότερο η χαρμόσυνη ημέρα ένταξης των ανθρώπων στο Θεανθρώπινο Σώμα του αναστάντος Κυρίου που επραγματοποιείτο με το Βάπτισμα κατά την παννυχίδα του Πάσχα.

Οι λειτουργικές πηγές μας πληροφορούν, πως μέχρι τον 5ο αι.  για την είσοδο με το Βάπτισμα στην Εκκλησία, απαιτείτο μια μακρόχρονη περίοδος, η οποία διαφέρουσα από περιοχή σε περιοχή διαρκούσε από ένα ως τρία χρόνια και περιελάμβανε εξορκισμούς, προσευχές, εξηγήσεις της Αγίας Γραφής, πνευματική άσκηση, νηστεία κ.λ.π.,  και   εκορυφώνετο κατά την τελευταία περίοδο πριν από το Πάσχα. Αυτή η κορύφωση ήταν προφανώς το διάστημα της σαρανταήμερης νηστείας που ονομάσθηκε Μεγ. Τεσσαρακοστή.

α. Η Κατηχητική προετοιμασία.

Όσοι επιθυμούσαν να βαπτιστούν Χριστιανοί, διεκρίνοντο σε τρεις τάξεις, τούς ακροωμένους, τούς κυρίως κατηχουμένους και τούς φωτιζομένους. Οι ακροώμενοι άκουγαν τις περικοπές της Αγίας Γραφής και το κήρυγμα. Οι κυρίως κατηχούμενοι, οι οποίοι ζητούσαν επίσημα την ένταξή τους στην Εκκλησία, προσήρχοντο γι' αυτό στην αρχη της Μεγ. Τεσσαρακοστής στον Επίσκοπο η στον πρεσβύτερο με τον ανάδοχό τους και μετά από επισταμένη εξέταση ενεγγράφοντο επίσημα στον κατάλογο των κατηχουμένων. Έκτοτε συμμετείχαν και αυτοί στις Ευχαριστιακές συνάξεις, άκουγαν το Θείο Λογο και ήταν υποχρεωμένοι να ακολουθούν τις επιταγές του. Οι υποψήφιοι παρακολουθούσαν ανελλιπώς τις Ιερές Ακολουθίες, άκουγαν και εδιδάσκοντο από τα Αγιογραφικά Αναγνώσματα, μετείχαν ακόμα στη Θεία Λειτουργία μέχρι της ακροάσεως των Αναγνωσμάτων και κατόπιν με την προτροπή του Διακόνου αποχωρούσαν. (Η Θεία Λειτουργία διασώζει τα λεγόμενα Κατηχούμενα, τα οποία δυστυχώς οι πιστοί τα ακούν μόνον στη Θ. Λειτουργία των Προηγιασμένων.) Τη Δ? Εβδομάδα των Νηστειών, οι κυρίως κατηχούμενοι εγράφοντο στον κατάλογο των προς το ΦωΦτισμα και συνέχιζαν έτσι την προετοιμασία τους για το Βάπτισμα. Οι προς το Φώτισμα, δηλαδή, όσοι είχαν κατάλληλα προετοιμασθεί για το Βάπτισμα τους το Πάσχα, προετοιμάζοντο αυστηρότερα και εντονότερα. Οι εξορκισμοί ήταν καθημερινοί και την  Ε?  Εβδομάδα τούς παρεδίδετο και ερμηνεύετο το Σύμβολο της Πίστεως. Τη Μεγ. Παρασκευή η το Μέγα Σάββατο, εξετάζοντο ενώπιον του Επισκόπου και μετά την απόταξη του σατανά και τη σύνταξη με το Χριστό οι κατηχούμενοι απήγγελαν το Σύμβολο της Πίστεως, ως έκφραση της νέας τους πίστεως και το Μέγα Σάββατο προσήρχοντο στην παννυχίδα για το Βάπτισμα τους. Νηστευαν όλη αυτή την περίοδο και με τις προσευχές τους και τις ευχές της Εκκλησίας  ηρνούντο το παλιό τους εαυτό και ηξιώνοντο στην δια του Βαπτίσματος ανακαίνισή τους την ημέρα του Πάσχα, ως νέα μέλη της Εκκλησίας. Όλα αυτά ήταν ένα πανηγύρι για την Εκκλησία που εσυνεχίζετο και μετά το Πάσχα, τη λεγόμενη Διακαινήσιμο εβδομάδα, η οποία αποτελούσε μια ημέρα - περίοδο χαράς και συνέχειας της κατηχήσεως με τις λεγόμενες Μυσταγωγικές Κατηχήσεις, για τούς νεοφώτιστους.

Oι Κατηχήσεις και οι εξορκισμοί που υπάρχουν και λέγονται σήμερα στο νάρθηκα του Ναού ως μια μικρή Ακολουθία πριν από το Βάπτισμα είναι ό,τι απέμεινε από αυτή τη διπλή προετοιμασία που χαρακτήριζε την Εκκλησία για τον καταρτισμό και την υποδοχή των νέων μελών της και τούς ίδιους τούς υποψήφιους για την προσωπική τους καταξίωση στο να γίνουν μέλη της Εκκλησίας.

?κε?νο που χαρακτήριζε έντονα την προετοιμασία προς το Βάπτισμα ήταν η προΒάπτισματική νηστεία. Όσοι είχαν εγγραφεί στον κατάλογο των κατηχουμένων στην αρχη της Μ. Τεσσαρακοστής, έπρεπε στα πλαίσια της προετοιμασίας τους να νηστέψουν αυστηρά. Στην αρχη οι ημέρες της νηστείας ήταν διάρκειας μιας η δυο ημερών με κέντρο την Μεγ. Παρασκευή. Τον δ? αι. επεκτάθηκε σ' ολόκληρη τη Μεγ. Εβδομάδα και αργότερα πήρε τη σαρανταήμερη διάρκειά της. Την Μεγ. Παρασκευή η νηστεία εγίνετο με ιδιαίτερη αυστηρότητα και διαρκούσε μέχρι το πρωι του Μεγ. Σαββάτου, οπότε οι προς το Φώτισμα, μετά τη συμμετοχή τους στη Βάπτισματική Ακολουθία θα εβαπτίζοντο και κατόπιν θα συμμετείχαν στη πασχάλια Θεία Λειτουργία και θα κοινωνούσαν του Σώματος και του Αίματος του Χριστού. Αυτή η προβαπτισματική νηστεία συνιστούσε την πνευματική προετοιμασία των υποψηφίων, στο να απαρνηθούν και να εγκαταλείψουν οριστικά τον παλιό κόσμο της αμαρτίας και να κατορθώσουν τη Βαπτισματική τους αναγέννηση εισερχόμενοι στην καινούργια ζωη του Χριστού.  Και ήταν ακόμη το όπλο τους κατά των αμαρτωλών συνηθειών και της μάχης τους κατά των δαιμονικών δυνάμεων, αλλά και η εγγύηση και η απόδειξη της αποφασιστικότητας και της ωριμότητάς τους να αναγεννηθούν εν Χριστώ και να γίνουν μέλη της Εκκλησίας. Την επέκταση της προβαπτισματικής νηστείας βλέπουμε σήμερα και στις άλλες Βαπτισματικές εορτές που καθιερώθηκαν αργότερα, δηλ. των Χριστουγέννων, των Θεοφανείων, της Πεντηκοστής και του Σαββάτου του Λαζάρου.

β. Το Βάπτισμα και η Θεία Λειτουργία του Μεγ. Σαββάτου.

Το Βάπτισμα και το Χρίσμα, κατά το Μεγ. Σάββατο ετελούντο όχι μέσα στο Ναό αλλά στο Βαπτιστήριο. Οι νεοφώτιστοι ενδεδυμένοι τούς λευκούς χιτώνες, κρατώντας αναμμένες λευκές λαμπάδες και μαζί τους οι ανάδοχοι, οδηγούμενοι από τον Επίσκοπο και τον κλήρο εισέρχονται εν πομπή στο Ναό που είναι το σύμβολο πια της Βασιλείας του Θεού, εικόνα του καινούργιου κόσμου. Εκεί τούς περιμένει ο λαός και όλοι ψάλλουν τον υπέροχο ύμνο που περικλείει και συνοψίζει όλο το μυστήριο: "Όσοι εις Χριστόν εβαπτίσθητε...". Και αμέσως αρχίζει η Θεία Λειτουργία για να μετάσχουν σ' αυτήν και να κοινωνήσουν για πρώτη φορά του Σώματος και Αίματος του Χριστού οι νεοφώτιστοι. Αυτή την πομπη αναπαριστά στη σημερινή τάξη του Βαπτίσματος η κυκλική πορεία του νεοφώτιστου και του αναδόχου γύρω από την κολυμβήθρα. Και στην εσπερινή Λειτουργία του Μεγάλου Σαββάτου, που τώρα γίνεται το πρωί, η ψαλμωδία του εισοδικού "Όσοι εις Χριστόν εβαπτίσθητε...", μας θυμίζει την παλιά παράδοση της Εκκλησίας. Και αυτό το βλέπουμε και στις Λειτουργίες των Χριστουγέννων και των Φώτων που απέκτησαν και αυτές αργότερα Βαπτισματικό χαρακτήρα. Μια ακόμα τέλος επιβεβαίωση της αρχαίας αλλά και πιο γνήσιας Βαπτισματικής και πασχάλιας πράξης της Εκκλησίας, μας διασώζουν και τα πολλά Αναγνώσματα του Εσπερινού με τον οποίο συνδέεται η Θεία Λειτουργία του Μεγ. Σαββάτου και τα οποία είναι παραδείγματα όχι μόνο της Αναστάσεως αλλά και της Βαπτίσεως του Χριστού. Η εσπερινή λοιπόν Λειτουργία του Μεγ. Σαββάτου ήταν μια Λειτουργία Βαπτισματική και η μεταβαπτισματική πομπή ήταν μια είσοδος των νέων μελών της Εκκλησίας στην Ευχαριστία και στη Θεία Κοινωνία, ήταν η είσοδος στην Βασιλεία του Θεού. Οι νεοφώτιστοι εισέρχονται στο Ναο που είναι ολόκληρος η εικόνα της Βασιλείας και αυτό συμβολίζει την είσοδο του καινού ανθρώπου από τον κόσμο της αμαρτίας στον καινούργιο κόσμο του Θεού. Η κλειστή πύλη του Ναού ανοίγεται και οι νεοφώτιστοι εισέρχονται στο Ναό για να εορτάσουν την Ανάσταση του Κυρίου, την οποία ήδη γεύτηκαν με το Βάπτισμα τους και είναι τώρα έτοιμοι να την εορτάσουν πραγματικά με τη μετοχή τους στη Θεία Κοινωνία. Γι αυτό το Βάπτισμα ήταν, (και είναι), η πιο ζωντανή εμπειρία της Αναστάσεως του Κυρίου η επιβεβαίωσή της στην ίδια τη ζωη του πιστού. Γι'αυτό άλλωστε και η Εκκλησία μας καθόρισε να τελείται το Βάπτισμα μαζί με τον εορτασμό της Αναστάσεως του Χριστού.

Η εσπερινή αυτή Λειτουργία - η Λειτουργία του Μεγ. Βασιλείου - ήταν ενταγμένη μέσα στην πασχάλια Αγρυπνία που ξεκινούσε το εσπέρας του Σαββάτου και διαρκούσε μέχρι το πρωι της Κυριακής. Η Αγρυπνία του Μεγ. Σαββάτου που ξεκίνησε ως κατάληξη της Κατήχησης και προετοιμασία για το Βάπτισμα, άρχιζε με τον Εσπερινό, ακολουθούσε η τελική Κατήχηση - μας τη θυμίζουν σήμερα τα 15 Αναγνώσματα της Παλαιάς Διαθήκης, από τα οποία σήμερα διάβάζονται μόνο τρία - και κατόπιν οι προς το Φώτισμα μετέβαιναν εν πομπή στο Βαπτιστήριο όπου και ετελείτο το Βάπτισμα. Οι πιστοί έμεναν στο Ναό συνεχίζοντας την Αγρυπνία. Μετά το Βάπτισμα τους και το Χρίσμα τους, οι νεοφώτιστοι επέστρεφαν στο Ναο και πάλι εν πομπή για να μετάσχουν στη Λειτουργία του Μεγ. Βασιλείου και να κοινωνήσουν. Ακολουθούσε μακρά Ανάγνωση από τις Πράξεις των Αποστόλων, κατόπιν ετελείτο το Μεσονυκτικό στο οποίο αντί του Τριαδικού κανόνα εψάλλετο ο Κανόνας του Μεγ. Σαββάτου, το: "Κυματι θαλάσσης...", κατόπιν ετελείτο ο αναστάσιμος Όρθρος και η αναστάσιμη Θεία Λειτουργία του Ιωάννου του Χρυσοστόμου. Έτσι περίπου σε γενικές γραμμές μπορούμε να περιγράψουμε την Πάσχαλινή Ακολουθία.

Τι γίνεται όμως με εκείνη την άλλη Ακολουθία που αρχίζει τα μεσάνυχτα με την αναστάσιμη τελετή, τον Όρθρο και την Λειτουργία της Αναστάσεως - την Λειτουργία του Ιωάννου του Χρυσοστόμου.  Σήμερα ξέρουμε, πως η Αγρυπνία χωρίσθηκε στα δυο. Το πρωί μεταφέρθηκε η τέλεση της Θείας Λειτουργίας του Μεγ. Βασιλείου, δεν αναγινώσκονται πια οι περικοπές από τις Πράξεις των Αποστόλων και αργά τη νύκτα τελείται η παννυχίδα του Πάσχα που περιλαμβάνει το Μεσονυκτικό, τον Όρθρο, και τη Θεία Λειτουργία του Χρυσοστόμου. Οι λόγοι που γέννησαν τη διπλή αυτή Πασχαλινή Ακολουθία είναι βεβαίως λειτουργικοί και πρακτικοί: Η διευκόλυνση των πιστών να κοινωνήσουν το πρωι του Μεγ. Σαββάτου και η παύση του Βαπτίσματος των Κατηχουμένων με την επικράτηση του νηπιοβαπτισμού. Η αύξηση των προς το Φώτισμα, προκάλεσε δυσκολίες στη τέλεση του Βαπτίσματος όλων αυτών στην Αγρυπνία του Μεγ. Σαββάτου. Αυτά όλα προκάλεσαν το χωρισμό της πασχάλιας Λειτουργίας σε δυο μέρη: το βαπτιστικό και το πασχάλιο. Έτσι διαμορφώθηκαν και άλλες Βαπτισματικές εορτές, τα Χριστούγεννα, τα Θεοφάνεια, και αργότερα η Πεντηκοστή και το Σάββατο του Λαζάρου.

Όλα τούτα προκάλεσαν μια σοφή θεολογική σύνθεση που αποκαλύπτει καταπληκτικά το μυστήριο της σωτηρίας. Η εσπερινή Λειτουργία είναι το τέλος του κόσμου τούτου - τελείται καθώς ο κόσμος τούτος της φθοράς βρίσκεται εν όψει της Αναστάσεως στο τέλος του. Με το Βάπτισμα μετέχουμε σε αυτό το τέλος του παλιού φθαρτού κόσμου.  Αλλά για την Εκκλησία το κάθε τέλος συνοδεύεται από μια αρχη.  Έτσι το Πάσχα - βράδυ του τέλους γίνεται ταυτόχρονα το Πάσχα - αρχη  - απαρχή του καινούργιου κόσμου, απαρχή της ανέσπερης και ατέλευτης ημέρας. Η πομπή του Βαπτίσματος προς την Ευχαριστία γίνεται τώρα πορεία προς τη Βασιλεία. Την αρχη του καινού κόσμου σηματοδοτεί η αναστάσιμη Λειτουργία.

Συνεχίζεται......